Fobia szkolna - co to jest i jak sobie z nią radzić?

Szkoła dla wielu dzieci jest miejscem spotkań z przyjaciółmi, w którym mogą czuć się swobodnie, uczyć się i zbierać nowe doświadczenia. Inne maluchy nie przepadają za nauką, nie mają wielu przyjaciół, ale akceptują ten stan rzeczy – również związany z pomocą w nauce. Niestety zdarzają się też sytuacje, w których dziecko jest przerażone szkołą. Nie tylko podstawówką, ale nawet przedszkolem, które polega przecież na zabawie. O co chodzi w fobii szkolnej? Dlaczego ten paraliżujący lęk pojawia się w dziecku i jak pomóc mu go zwalczyć? Jak rozpoznać fobię szkolną i poznać jej przyczyny? Na te i inne pytania odpowiemy w tym artykule.

Czym dokładnie jest fobia szkolna i dlaczego może dotknąć moje dziecko?

 Być może zastanawiasz się, co to jest fobia szkolna? To zaburzenie lękowe, które kategoryzuje się w ramach fobii społecznych. Fobia szkolna to uproszczona nazwa zaburzenia lękowego, które znane jest również jako skolionofobią czy nerwicą szkolną bądź didaskaleinofobią. Jest to rodzaj nerwicy, która objawia się ogromnym lękiem przed pójściem do szkoły, bądź niektórymi sytuacjami, jakie w niej zachodzą. Jest to utrwalona niechęć lub odmowa pójścia do szkoły trwająca przez dłuższy czas. Objawy towarzyszące fobii szkolnej są typowo somatyczne, takie jak ból brzucha czy głowy i mogą również wskazywać na inne problemy zdrowotne. Szkolna fobia nadal jest niestety bagatelizowana przez rodziców i otoczenie, które krytykuje dziecko za lenistwo czy symulowanie objawów, nie rozumiejąc, z jak wielkim stresem związana jest tak prozaiczna czynność, jak pójście do szkoły. Najtrudniej jest to zrozumieć u nastolatków, którzy są krytykowani za niechęć chodzenia do szkoły, wagary czy poranne złe samopoczucie. Dużo łatwiej jest nam, rodzicom, zrozumieć lęk dziecka, niż fobię szkolną u nastolatka. Warto jednak pamiętać, iż fobia może pojawić się w wieku dziecięcym, młodzieńczym i późniejszym, czyli również w okresie szkole zawodowej czy średniej. 

Czytaj także:

• Skoki rozwojowe - co musisz o nich wiedzieć?
• Rozwój mowy u dziecka - co zrobić, gdy pojawiają się problemy?
• Przytulanie - co daje całej rodzinie? 
• Jak radzić sobie z wybuchami złości u dziecka?

Jakie są główne objawy fobii szkolnej u dzieci?

Z czym wiąże się fobia szkolna? Objawy, jak już wspomnieliśmy, nie są typowe tylko dla tego zaburzenia lękowego. Uważny rodzic będzie jednak w stanie powiązać je ze szkołą. Jak objawia się fobia szkolna? Ból brzucha jest jednym z najbardziej znanych objawów. Ale nie jedynym. To również: 

• Kołatanie serca
• Zawroty głowy
• Bóle głowy
• Drżenie rąk i nóg
• Wymioty
• Biegunka
• Zaburzenia łaknienia
• Tiki nerwowe
• Moczenie nocne
• Jąkanie się
• Bóle kręgosłupa
• Nadmierne pocenie się
• Omdlenia
• Gorączka

U dziecka występować mogą również inne zaburzenia, na które należy zwracać szczególną uwagę. Powiązanie ich z fobią szkolną może wymagać konsultacji u psychologa. To chociażby:

• Ataki paniki
• Anhedonia, czyli brak odczuwania radości z czynności lub rzeczy, które kiedyś przynosiły ją dziecku
• Szybkie irytowanie się
• Brak motywacji
• Zaburzenia pamięci
• Irracjonalny niepokój
• Apatia

Warto również pamiętać o zagadnieniu, jakim jest mutyzm wybiórczy a fobia szkolna. Dzieci cierpiące na fobie społeczne, w tym właśnie na fobię szkolną mogą być dotknięte mutyzmem wybiórczym. Jest to zaburzenie polegające na niemówieniu w niektórych sytuacjach (lękowych) czy do niektórych osób przy jednoczesnym prawidłowym rozwoju mowy i braku zaburzeń w tym zakresie. Czasami mutyzm mylony jest ze skrajną nieśmiałością lub doszukuje się jego przyczyn w innych zaburzeniach czy nawet wadach wymowy. Bardzo często jest jednak tak, że dzieci w domu zachowują się inaczej, a w środowisku szkolnym stają się wycofane, zalęknione czy właśnie przestają się komunikować.  

Czytaj także: 

• Zdolne dziecko - jak rozwijać jego talent?
• Dogoterapia - jak może pomóc dzieciom w prawidłowym rozwoju?
• Bajkoterapia - co to takiego i kiedy ją zastosować?
• Mamo, w szafie jest potwór - jak radzić sobie z lękiem u małych dzieci?

Co może być przyczyną fobii szkolnej u mojego dziecka?

 Co powoduje zaburzenie, jakim jest fobia szkolna? Przyczyny mogą być różne i często na pierwszy rzut oka trudno jest jednoznacznie określić, co spowodowało fobię u dziecka. Tu konieczna będzie pomoc specjalisty, który często zwraca uwagę na to, czego nie widzą rodzice. Wśród przyczyn fobii szkolnej wymienia się: 

• Lęk separacyjny – lęk przed rozstaniem z rodzicami bądź inną bliską osobą może powodować u dziecka utratę poczucia bezpieczeństwa. W związku z tym kojarzy ono moment rozstania – pójście do szkoły – jako chwilę odbierającą mu jedną z najważniejszych potrzeb. Lęk separacyjny zaczyna się przeważnie między 2 a 5 rokiem życia. Może wiązać się z napadami złości czy paniki, które nasilają się przed pójściem do przedszkola/szkoły. Lęk separacyjny objawia się też nierzadko trudnościami w zasypianiu, zwiększoną potrzebę bliskości z rodzicem, także w nocy. 
• Zbyt wysokie wymagania wobec dziecka – mogą one wywoływać strach przed nie spełnieniem oczekiwań. Rodzice nierzadko pragną, by najmłodsi mieli jak najlepsze wyniki w szkole i sukcesy na zajęciach pozaszkolnych. „Motywują” ich ciągłym przypominaniem o nadziejach i oczekiwaniach. U dziecka jednak może to rozwinąć ogromny lęk przed szkołą, szczególnie gdy zdaje sobie ono sprawę, iż nie jest w stanie w pełni zadowolić swoich rodziców. Taka presja stawiana przez rodziców i nauczycieli może nie tylko przyczyniać się do niskiej samooceny i niskiego poczucia własnej wartości, ale także do buntu i zaburzeń zachowania czy w przypadku nastolatków sięgania po używki.  
• Kary za złe stopnie to kolejny „motywator”, który może doprowadzić do rozwinięcia fobii szkolnej. Niestety dziecko szybko zaczyna rozumieć, że brak dobrej oceny oznacza karę. To nie motywuje go do cięższej nauki, lecz powoduje lęk przed karą i niechęć do szkoły. A w późniejszym czasie może też skutkować niską samooceną.  
• Nadopiekuńczość rodziców, choć wydaje się stosunkowo nieszkodliwa, może okazać się czynnikiem zapalnym. Rodzice, okazując obawy związane z poradzeniem sobie dziecka w szkole i grupie rówieśniczej, mogą niejako przekazać te lęki dziecku i dodatkowo je potęgować. 
• Trauma związana ze szkołą jest jednym z najczęstszych czynników fobii szkolnej. Szkoła, która powinna być miejscem bezpiecznym, automatycznie kojarzy się dziecku prześladowanemu z krzywdą, przemocą fizyczną lub psychiczną. Niekoniecznie musi ona wiązać się z prześladowaniem przez grupę rówieśniczą. Czasem źródłem traumy są nauczyciele czy inni pracownicy placówki.  

Wymienione przyczyny to oczywiście jedynie te najczęstsze. U Twojego dziecka mogą one być mniej oczywiste, trudniejsze do zauważenia. Dlatego właśnie tak istotne jest szybkie skonsultowanie problemu z psychologiem. 

Czytaj także: 

• Inteligencja emocjonalna u dziecka - jak ją rozwijać?  
• Jak uczyć dziecko samodzielności?
• Niska samoocena u dziecka - jak sobie z nią radzić?
• Echolalie - co to jest i jak leczyć?

Jak pomóc dziecku podczas pierwszych dni szkoły?

Jak pomóc dziecku z fobią szkolną? Z pewnością nie jest to proste zadanie, choć rodzice muszą okazać tu wiele cierpliwości i siły, by wesprzeć swoją pociechę w trudnych chwilach. Zwłaszcza powrót do szkoły po wakacjach czy dłuższej przerwie będzie dla dziecka stresujący. Warto więc się do tego przygotować. W jaki sposób?

• Rozmowa – jeden z najważniejszych elementów wsparcia dziecka z fobią szkolną. Zachowaj spokój i słuchaj empatycznie. Otwórz się na swoje dziecko, jego problemy i emocje. Nie próbuj bagatelizować obaw ani tym bardziej nie wyśmiewaj ich, gdyż to sprawi, że Twoja pociecha będzie czuła, że jej potrzeby nie są respektowane i wysłuchane. Staraj się nazywać emocje i normalizuj je, tak samo jak proces zmian, który jest naturalny, choć może budzić niepokój. Ważne jest, aby unikać stwierdzeń typu “nie przesadzaj, każdy z nas chodził do szkoły i jakoś przeżył”, “przestań zmyślać”, “nie chcesz chodzić do szkoły, bo jesteś leniwy” itp. W to miejsce lepiej zastosować empatyczne rozumienie i podkreślenie ważności emocji dziecka np. “rozumiem, że jest ci trudno”, “to normalne, że możesz być zły, bo dostałeś słabą ocenę pomimo nauki”, “nie martw się, jestem przy tobie i razem coś wymyślimy”, “nie przejmuj się, na pewno następnym razem pójdzie ci lepiej, uczymy się na własnych błędach” itp.  
• Zadbaj o codzienną rutynę – jeśli podczas wakacji plan dnia trochę wam się „rozjechał”, nie ma w tym nic złego. Lato jest czasem odpoczynku. Jednak gdy powrót do szkoły zbliża się wielkimi krokami, warto wrócić do rutyny, która zapewnia dziecku poczucie bezpieczeństwa. Ustal stałe godziny posiłków czy kąpieli. Zadbaj o przyjemne kosmetyki dla dzieci, które będą kojarzyć się najmłodszym z miłymi chwilami, a jednocześnie przygotowaniami do snu. Wprowadzając do rutyny kosmetyki dla rodziny, otwierasz maluchowi także czas na odprężającą zabawę przed snem, która może pomóc w wyładowaniu napięć. Nawet drobne powtarzające się gesty, takie jak sięganie po mydło dla dzieci Umyj rączki Bambino, daje najmłodszym pewne zakorzenienie w codzienności. 
• Oswój nieznane – jeśli szkoła jest nowa, nie stawiaj dziecka przed nieznanym. Zaprowadź je kilka razy na teren szkoły, przejdźcie się po otwartych miejscach lub wejdź z nim do samego budynku, jeśli będzie to możliwe. Gdy szkoła będzie oswojona, a więc poznana, dziecko znacznie lepiej poradzi sobie z wyzwaniem. Możesz również przywołać miłe wspomnienia ze swojego pójścia do szkoły i opowiedzieć o tym dziecku, zachęcając go tym samym do pójścia do szkoły. Inną taktyką może być opowiadanie o korzyściach z uczenia się nowych rzeczy.  
• Opanowanie i spokój – nie strasz dziecka, nie opowiadaj o tym, że będzie mu trudno. Zachowaj spokój i myśl pozytywnie, a to z pewnością udzieli się również Twojemu maluchowi. Trudno oczekiwać, by dziecko straszone przez rodzica pójściem do szkoły nie reagowało również lękiem w takiej sytuacji.  

Jak rozmawiać z dzieckiem o jego lękach związanych ze szkołą?

Nie wszystkie lęki związane ze szkołą muszą być fobią szkolną. Jednak każdy lęk należy traktować poważnie, gdyż dla dziecka zawsze wiąże się on z trudnymi emocjami, stresem. Jak postępować z dzieckiem z fobią szkolną? Rozmowa jest tu kluczowa. Przede wszystkim pokaż swojemu maluchowi czy też starszemu dziecku, że widzisz problem, zauważasz jego lęk. Nazwanie emocji może okazać się oczyszczające i z całą pewnością da córce czy synowi poczucie, że ich potrzeby są widziane. Wystarczy, że zwrócisz się do dziecka z szacunkiem, spokojnie, nazywając uczucia: „widzę, że czujesz lęk, czy mam rację? Powiedz, co cię niepokoi”. To sygnał, że interesujesz się emocjami dziecka, chcesz je zrozumieć i wesprzeć w razie potrzeby. Że jesteś. Emocjonalna dostępność jest tu niezwykle istotna. W żadnym wypadku nie poganiaj, nie staraj się bagatelizować, nie używaj kpin czy innego języka, który może sugerować brak szacunku. Okaż cierpliwość i daj dziecku czas – w niektórych sytuacjach nazwanie uczuć bywa trudne, zwłaszcza przy tak silnych emocjach. 

Pamiętaj, jak ważne jest uszanowanie i zaakceptowanie uczuć dziecka. Nie mów, że to „nic takiego”, gdyż w oczach najmłodszych to znak, że ich emocje nie są adekwatne do sytuacji i mało ważne, a to znaczy, że z samym dzieckiem coś jest „nie tak”. Poza tym izoluje dziecko, które zostaje z problemem samo. Okaż empatię – „wydaje mi się, że rozumiem, co czujesz. Takie sytuacje bywają bardzo trudne”. Zakomunikuj również, że chcesz pomóc i córka lub syn może liczyć na Twoje wsparcie. 

Możesz dodać dziecku odwagi, odnosząc się do podobnej sytuacji ze swojego dzieciństwa lub do historii o przezwyciężaniu lęków, która odnosi się do samego dziecka. Pokazuje to, że ze strachem można sobie poradzić i daje najmłodszym pociechę, że ten stan nie będzie trwał wiecznie. Dodatkowo normalizuje lęk, bo przecież każdy z nas czegoś się boi.

Oczywiście pamiętaj, że fobia szkolna jest zaburzeniem, a te nie odchodzą po jednej rozmowie. Uzbrój się w cierpliwość i wspieraj swoje dziecko zawsze tak samo ochoczo, nie okazując mu zniecierpliwienia. Dodatkowo poszukaj pomocy u specjalisty. Zaburzenia lękowe powinny być zawsze ​​konsultowane z psychologiem. Gdzie szukać pomocy? Na stronie nfz.gov.pl znajdziesz wykaz ośrodków I, II i III poziomu referencyjnego systemu ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. Tam odszukasz placówki, w których możesz zgłosić się razem z dzieckiem. Jeśli chcesz działać szybko, prawdopodobnie konieczne będzie skorzystanie z prywatnych usług terapeuty. Warto też poprosić o polecenie znajomych, rodzinę lub zaufanych pedagogów. 

Musisz mieć pewność, czy idziecie w dobrym kierunku i czy dziecko rzeczywiście czuje się lepiej. Dzięki temu dasz mu siłę na następne lata i kolejne wyzwania, które przed nim stoją.