Bajkoterapia - co to takiego i kiedy ją zastosować?

Opowieści od zawsze były istotną częścią życia człowieka. Uczyły od małego, jakimi prawami rządzi się świat, pokazywały niebezpieczeństwa i możliwości, umożliwiały szukanie sensu w tym, co często było niezrozumiałe. Historie, w tym przede wszystkim baśnie, za pomocą narracji pozwalały na przedstawienie trudnego procesu dorastania i odnajdywania się w społeczeństwie. Tak jest do dzisiaj, choć opowieści dla dzieci ciągle ewoluują i stają się bardziej dostosowane do potrzeb współczesnych maluchów. Bajki i baśnie stały się nawet elementem terapii. Czym tak naprawdę jest bajkoterapia? Kiedy warto ją stosować i co może dać Twojemu dziecku?

Czym dokładnie jest bajkoterapia? Skąd się wywodzi?

O czym myślisz, gdy słyszysz słowo „bajkoterapia”? O animacjach dla dzieci? A może o czytaniu dziecku książek przed zaśnięciem? Nie jest dziwne, że zastanawiasz się, co to jest bajkoterapia i czy może ona okazać się pomocna Twojemu dziecku. Wyjaśnimy więc pokrótce historię tego rodzaju terapii. Chociaż rodzice od zawsze wiedzieli, że opowieści potrafią uczyć i pokazywać świat, przestrzegać przed złem i niebezpieczeństwem, kompleksowo znaczeniem baśni zajął się dopiero Bruno Bettelheim. Jego książka „Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni”, wydana w 1977 roku, wyznaczyła kierunek bajkoterapii jako dziedziny biblioterapii – metody wspierania lub leczenia za pomocą wyselekcjonowanych lektur. Bettelheim pokazał, jak wielkie znaczenie dla psychiki dziecka i jego spojrzenia na świat mają baśnie. Opierał się o badania kliniczne, co pozwoliło rozwinąć ten rodzaj terapii. Z kolei pomysłodawczynią tej metody terapeutycznej jest Doris Brett, psycholożka kliniczna i autorka zbioru bajek „Opowiadania (dla) Ani. Szczególny rodzaj opowiadania”. Ania, główna bohaterka, jest dziewczynką borykającą się z wieloma stresującymi sytuacjami. Każda z bajek kończy się pozytywnie, pokazując rozwiązanie problemu. To właśnie kwintesencja bajkoterapii – opowieść nazywa problem i daje dziecku rozwiązanie, które może być dla niego budujące.
Choć bajkoterapia rozwinęła się  dawno, obecnie zainteresowanie nią jest coraz większe, a świadomość dotycząca terapeutycznej roli opowieści umożliwia rodzicom bardziej świadome korzystanie z bajek wybieranych dla swoich pociech. Warto jednak dowiedzieć się, dlaczego opowieści mają aż tak duży wpływ na naszą psychikę.

Czytaj także:

Skoki rozwojowe - co musisz o nich wiedzieć?
Rozwój mowy u dziecka - co zrobić, gdy pojawiają się problemy?
Przytulanie - co daje całej rodzinie?
Jak radzić sobie z wybuchami złości u dziecka?

Dlaczego opowieści i bajki mają tak wielki wpływ na psychikę człowieka?

Biblioterapia i bajkoterapia czerpią z ogromnej mocy, jaką ma literatura. Dlaczego jednak bajkoterapia ma aż tak duży wpływ na naszą psychikę? Bajka odwołuje się do wyobraźni dziecka, przedstawia świat magiczny, w którym tak wiele cudownych rzeczy jest możliwych. Tam realia połączone są z fikcją, dobro zawsze zwycięża ze złem, a porządek moralny jest zachowany. Identyfikowanie się z bohaterem pozwala dziecku razem z postacią zmagać się z tym, co trudne, realne, a jednak nadal odbywające się w świecie fantazji. Opowieści dają pocieszenie i umożliwiają dziecku nazwanie problemów, co bardzo często stanowi ważne, terapeutyczne wydarzenie. Jak tłumaczy Anatol Bodanko, współautor książki „Dylematy współczesnego wychowania i kształcenia”, bajki mają strukturę podobną do umysłu dziecka. Poprzez wyjaśnianie i nazywanie są w stanie uczyć maluchy, w jaki sposób uporządkować chaos w psychice i poradzić sobie z trudnymi emocjami. Na tym właśnie opiera się bajkoterapia. Cele tej metody są jasne – wspierać dzieci w najtrudniejszych chwilach.

Czytaj także:

Zdolne dziecko - jak rozwijać jego talent?
Filmy i oglądanie telewizji - jak wpływają na rozwój dziecka
Dogoterapia - jak może pomóc dzieciom w prawidłowym rozwoju?
Mamo, w szafie jest potwór - jak radzić sobie z lękiem u małych dzieci?

Jakie elementy bajek są wykorzystywane w procesie terapeutycznym?

Metoda bajkoterapii pozwala za pomocą konkretnych historii nazwać problem i rozwiązać go w sposób wykorzystujący mechanizm identyfikacji, naśladownictwa, porównania społecznego, kompensacji czy odwrażliwiania. Co to oznacza?

• Identyfikacja pozwala dziecku na utożsamienie się z głównym bohaterem, który przeżywa konkretne przygody, trudności. Problemy postaci mogą zostać przeniesione na realia życia dziecka. Przykładem może być bajka o dziecku, które ma trudności w zaadaptowaniu się w przedszkolu.
• Naśladownictwo umożliwia maluchowi obserwację bohatera, jego zachowań, a następnie przeniesienie ich do swojego życia. Dziecko, które nie może odnaleźć się w przedszkolu, uczy się zatem od bohatera wzorców reagowania na sytuacje stresowe, problematyczne. Na przykład dowiaduje się, jak komunikować swoje potrzeby innym dzieciom lub jak budować z nimi relacje.
• Porównanie społeczne to mechanizm, który pokazuje dziecku, że nie jest osamotnione w trudnej sytuacji. Zauważa, że bohater przeżywa takie same problemy, co jest dla niego pocieszające i jak sobie radzi z trudnościami.
• Z tym wiąże się również kompensacja. Maluch widzi nowy kontekst sytuacji i nie traktuje siebie już tak surowo. Dochodzi do przewartościowania, docenienia siebie, zwiększenia poczucia własnej wartości i poczucia sprawczości 
• Odwrażliwianie pozwala na spojrzenie z bezpiecznej odległości na swój problem, przeżycie go w bezpiecznym otoczeniu. Gdy bohater przeżywa stresującą sytuację w przedszkolu, dziecko z jednej strony utożsamia się z nim, z drugiej zaś może na nią spojrzeć z dystansem. Może również oswoić się z problemem i łatwiej sobie z nim poradzić oraz sprawdzić, czy to czego się obawiał, było faktycznie takie trudne.

Te elementy pokazują również funkcje bajkoterapii, która jest działaniem nastawionym przede wszystkim na pomoc i zapewnienie dziecku komfortu psychicznego. Kto powinien korzystać z tej formy terapii?

Czytaj także:

Inteligencja emocjonalna u dziecka - jak ją rozwijać?
Jak uczyć dziecko samodzielności?
Jak nauczyć dziecko liczyć? Zabawy matematyczne
Jak nauczyć dziecko czytać? Porady Bambino

Bajkoterapia w przedszkolu? Dla kogo przeznaczona jest bajkoterapia i w jakim wieku można ją stosować?

Bajkoterapia jest metodą przeznaczoną dla dzieci, które są już w stanie zrozumieć świadomie opowieść i pojąć ciągi przyczynowo-skutkowe w niej zawarte. Ważną kwestią jest też samoświadomość, czyli umiejętność rozumienia własnych myśli i uczuć oraz jak nas widzą inni. Dlatego najczęściej prowadzi się ją u dzieci w wieku przedszkolnym (3-6 lat) oraz młodszym szkolnym (7-10 lat). Oczywiście bajkoterapia dla 3 latków będzie wyglądać inaczej, niż ta prowadzona dla starszych dzieci. Nasze pociechy borykają się przecież z różnymi problemami na różnych etapach swojego życia. Co ciekawe, istnieje również bajkoterapia dla dorosłych. Bajki są w stanie oddziaływać na każdego z nas – również na wewnętrzne dziecko, które czasem domaga się, aby zostać zauważone.

Zalety bajkoterapii. Jakie problemy i trudności dzieci mogą być rozwiązane za pomocą bajkoterapii?

Czego uczy bajkoterapia? Jak pomaga? Wcześniej mówiliśmy o mechanizmach wykorzystanych w bajkach, by wesprzeć dziecko w trudnych chwilach. Teraz powiedzmy jednak o konkretnych rozwiązaniach, jakie niesie ze sobą bajkoterapia. Co daje ten rodzaj terapii?

• Bajki pomagają dziecku w poradzeniu sobie z lękami – irracjonalnymi i racjonalnymi. Mogą wytłumaczyć, że strach przed potworami jest normalny i minie. Mogą również nazywać lęk przed śmiercią rodzica, z którą każde dziecko boryka się na pewnym etapie życia.
• Jak wspomnieliśmy wcześniej, bajkoterapia ułatwia odnajdywanie się w trudnych sytuacjach, takich jak pójście do przedszkola czy szkoły, odnalezienie się w grupie rówieśników.
• Tłumaczy sytuacje trudne, choć w niektórych sytuacjach nieuniknione, takie jak przyjście na świat rodzeństwa lub śmierć bliskiej osoby (dziadków czy rodzica).
• Bajki mogą wspierać dziecko, które obwinia się za rozwód rodziców.
• Bajki pozwalają również pokazać dziecku, że nie jest osamotnione w przeżywaniu swoich trudności, nie jest “jakieś dziwne”, że to, co czuje w danym momencie swojego życia, jest w zupełności normalne. Utożsamienie się z bohaterem bajki to również budowanie wsparcia i autorytetu do poradzenia sobie z trudnościami i zwiększenie pewności siebie i swoich możliwości. 
• Bajki mają też funkcję edukacyjną - pomagają poznawać i rozumieć świat, także ten społeczny i emocjonalny  w sposób dla dziecka atrakcyjny i zrozumiały. To też duże wsparcie dla rodziców.

I jeszcze jedno – możesz wprowadzić elementy bajkoterapii w każdej chwili, gdy zauważysz problem swojego dziecka. Nie potrzebujesz do tego konkretnych uprawnień. Konieczne jest tylko znalezienie bajki, która pozwoli maluchowi poradzić sobie z trudną sytuacją. Zanim zabierzecie się za czytanie, stwórzcie swój własny rytuał, który pomoże dziecku pojąć, że płynnie przechodzicie z codziennej aktywności do aktywnego słuchania. Idealnym rozpoczęciem obcowania z książką jest umycie rąk. Chwyćcie mydło dla dzieci Umyj rączki Bambino i oboje umyjcie dokładnie ręce. Warto przy tym rozmawiać o higienie i zaletach mycia dłoni przed czytaniem. Czyste książki są bardziej estetyczne i zostają z nami na dłużej. Kosmetyki dla dzieci mogą też rozpocząć wieczorny rytuał uspokojenia się. Zanim zaczniecie czytanie na dobranoc, na przykład historii o pokonywaniu lęków przed ciemnością, kosmetyki dla rodziny pozwolą Ci przygotować cudowną, pachnącą kąpiel, w której dziecko odpręży się i będzie powoli przygotowywać się do snu. To dobry moment na wprowadzenie tych opowieści, które są związane właśnie z nocą i snem. Dziecko zrelaksowane lepiej się koncentruje na tym, co słyszy i lepiej zapamiętuje usłyszane treści w bajkach.

W jaki sposób dobrać odpowiednią bajkę do problemu dziecka?

Aby wybrać bajkę, która pomoże dziecku w radzeniu sobie z trudnymi emocjami, najpierw musisz rozpoznać te emocje. Czasem dziecko jasno pokazuje, o co chodzi. Tak może być na przykład z lękiem przed ciemnością. Innym razem jednak ma trudność w komunikowaniu swojego stresu i potrzeby – na przykład wtedy, gdy przeżywa stresową sytuację w przedszkolu, w kontakcie z innymi dziećmi. Tu zatem konieczna jest obserwacja, rozmowa i dużo ciepła ze strony rodzica.

Kiedy wiesz już, jak zastosować metodę, jaką jest bajkoterapia, przykłady bajek terapeutycznych z pewnością Ci się przydadzą:

• Lęk przed ciemnością: „Łowca dźwięków” Julia Śniarowska, „Mrok i przyjaciele” Maria Molicka, „Pusia, trufel i nocne strachy: bajka psychoedukacyjna dla dzieci, które boją się ciemności” Agnieszka Borowiecka.
• Lęk separacyjny: „Zuzi-Buzi” Maria Molicka, „Tęczowe motyle” Julia Śniarowska.
• Gniew i złość: „W świecie uczuć: gniew” Grzegorz Kasdepke, „Wielki wulkan gniewu: bajka z elementami relaksacji dla dzieci rozzłoszczonych” Agnieszka Borowiecka, „Bajka o lwie, strusiu i dwóch papugach: bajka edukacyjna dla dzieci, które się złoszczą” Agnieszka Borowiecka
• Lęk przed odrzuceniem: „Dziewczynka z obrazka” Maria Molicka, „Bajka o pajęczaku” Maria Molicka
• Tolerancja: „Czarna owca: bajka o tolerancji” Karolina Gawlik

Jeśli czujesz się na siłach lub też masz wsparcie ze strony psychologa dziecięcego, możesz wymyślić lub napisać terapeutyczną bajkę dla swojego dziecka. Pamiętaj, by znalazł się w niej bohater podobny do Twojej pociechy, problem i nazwanie go, a także pozytywne rozwiązanie.

Przykład bajki terapeutycznej – “Bajka o odważnej pszczole” Moniki Abraszewskiej

Ciekawi Cię, jak powinna wyglądać bajka terapeutyczna? Możesz stworzyć ją samodzielnie, ale też poszukać inspiracji w Internecie. Spójrz na przykład na prostą “Bajkę o odważnej pszczole”. Dzieci nierzadko boją się owadów, w tym właśnie pszczół – również ze względu na lęk rodziców. Dlatego mogą reagować skrajnie, gdy widzą owady w bliskiej odległości. Taką sytuację opisuje właśnie bajka Moniki Abraszewskiej. Chłopiec Michał boi się, że pszczoła chce go ugryźć. Na szczęście tata ma dla niego opowieść o pracowitych pszczółkach, które kiedyś…nie miały żądeł. Zbierały nektar i robiły miód, ale niestety ludzie zorientowali się, że zapasy tego pysznego płynnego złota można znaleźć w ulu. Pszczoły nie miały jak się bronić, a ludzie regularnie kradli miód, przez co pszczele dzieci były głodne. Na szczęście jedna, bardzo odważna pszczoła o imieniu Tina postanowiła coś z tym zrobić. Od Królowej Pszczół dowiedziała się, że może udać się do Królowej Przyrody, która udzieli im pomocy. Podróż była jednak długa i wycieńczająca – nikt nie wierzył, że małej Tinie się to uda. A jednak pszczółka uparła się i leciała długie dni, aż dotarła do Królowej. Ta, poproszona o pomoc, zlitowała się nad pszczołami, dając małe żądła, które miały pomóc owadom bronić się przed ludźmi. Powiedziała jednak Tinie, że żądło jest do obrony i można użyć go tylko raz. Gdy tylko pszczoła je użyje, straci życie. Tina, jak i inne pszczółki, pamiętała o przestrodze. I nigdy nie używała swojego żądła bez powodu. Gdy tylko Michał usłyszał tę opowieść, od razu wiedział, że pszczoła go nie użądli. Jest bezpieczny, bo owady używają żądeł do obrony. 

Opowieść o odważnej pszczole jest prosta, w łatwy sposób spełnia swoje zadanie – pomaga rozwiązać problem i niweluje lęk związany ze strachem przed użądleniem. 

Jakie są główne korzyści z bajkoterapii dla dzieci?

Jakie efekty bajkoterapii możesz zauważyć? Bajki uczą i przynoszą radość. To dwie najważniejsze funkcje, które spełniają opowieści. Bajkoterapia daje dziecku jeszcze więcej:

• Uczy nazywania emocji, nadawania im wartości, rozwija empatię
• Wspiera rozwój językowy
• Pobudza do dyskusji nad swoimi problemami, przeżyciami, uczy radzenia sobie z trudnościami, 
• Pomaga w znalezieniu rozwiązania, uczy umiejętności rozwiązywania problemów
• Zachęca do konkretnego działania
• Relaksuje, uspokaja i pozwala na osiągnięcie odprężenia
• Dowartościowuje dziecko i zaspokaja jego potrzeby, zwiększa poczucie własnej wartości
• Daje poczucie zrozumienia i akceptacji, otwiera dziecko
• Rozwija wyobraźnię, kreatywność
• Wzmacnia więzi rodzinne i poczucie bliskości

Jeśli zatem zastanawiasz się, czy warto wprowadzić bajkoterapię w swoim domu, odpowiedź brzmi: tak! Opowieści są w stanie każdemu z nas dać wiele dobrego. Nie tylko wspierają kreatywne myślenie, pobudzają wyobraźnię, ale też ułatwiają znalezienie rozwiązania, wyjścia z sytuacji, która dziecku wydaje się tragiczna. Wspierają i dają nadzieję. A nierzadko to właśnie tego Twoja pociecha potrzebuje najbardziej. Wsparcia. Jeśli możesz mu je dać nie tylko poprzez bliskość, ale również za pomocą literatury, warto to zrobić.