Jak stymulować rozwój dziecka?

Jakie określenia najlepiej charakteryzują niemowlaka? Delikatny, słaby, bezradny? Czy kompetentny, silny, skuteczny? Zaskakujący, ale bliższy prawdy jest drugi zestaw przymiotników. Potwierdzenie tego rodzice mogą znaleźć, obserwując reakcje na przygotowane sytuacje zadaniowe. W przypadku najmłodszych takie testowanie może być jednocześnie stymulowaniem jego rozwoju. Jak to robić z korzyścią dla maleństwa?

Skromny omnibus

Niemowlaki są skromne i nie chwalą się swoimi talentami. Można nawet powiedzieć, że są nieśmiałe i skrywają swoje kompetencje. Dopiero odpowiednio przygotowane zadania ukazują prawdziwe umiejętności maluszka. Pomocne w trafnej ocenie możliwości niemowlaka jest też spojrzenie na jego zdolności z nowej perspektywy, bez zakładania z góry ich niewielkiej wartości. Przykładem tego jest niedocenianie przez dorosłych wczesnego, przedsłownego etapu rozwoju mowy. Przekonanie, że to tylko proste naśladowanie mowy rodziców jest tak samo powszechne, co nieprawdziwe.

Niemowlak nie naśladuje gaworzenia, bo go nie słyszy w swoim otoczeniu. Dorośli i starsze dzieci nie gaworzą, więc maluszek nie ma w swoim środowisku takiego wzorca mowy. Czy jest więc twórczy w budowaniu swojego języka? Również nie, ponieważ wszystkie niemowlęta gaworzą tak samo. Wszystkie, na całym świecie. Oznacza to, że słyszany w otoczeniu język nie ma dla nich znaczenia, a własna inwencja jeszcze się nie ujawnia. Niemowlęta dokładnie realizują wrodzony, biologiczny plan rozwoju. Natomiast obserwowane w późniejszych okresach rozwoju różnice indywidualne są wynikiem wsparcia rodziców w tym procesie.

Sprawdzam i pomagam

Korzystne działania rodziców to łączenie testowania i stymulowania. Naturalna potrzeba sprawdzenia umiejętności dziecka powinna łączyć się ze stwarzaniem okazji do ich rozwijania. Kluczowe jest wybranie odpowiedniego momentu na testowanie. Niemowlęta wykazują 6 poziomów aktywności: sen spokojny, sen aktywny z fazą marzeń sennych, senność, czuwanie spokojne, czuwanie aktywne i płacz. Najlepszy czas to czuwanie aktywne, które różni się od spokojnego tym, że oprócz uważnego przyglądania się otoczeniu dziecko wykonuje rytmiczne ruchy rękami i nogami. Oznacza to, że jest gotowe na interakcję z rodzicem i badanie otoczenia. Pokazując mu w tym momencie niewielki czerwony przedmiot o regularnych kształtach, np. piłeczkę, klocek czy krążek, można zauważyć, że uważnie mu się przygląda. Nie tylko skupia na nim wzrok, ale jest w stanie wodzić spojrzeniem za nim, odwracając głowę, kiedy dorosły przesuwa go powoli na boki lub w górę. 

Niemowlę potrafi również zwrócić głowę w kierunku atrakcyjnego dźwięku, czyli głosu rodzica. Wykazuje takie umiejętności już od okresu noworodkowego, zanim osiągnie zdolność kontrolowania ruchów głowy. Czyż to nie imponujące?! A to tylko wstęp do innych wyczynów w wielu obszarach. Niemowlak ma wiele umiejętności również w zakresie rozwoju poznawczego i społecznego, które wydają się zaawansowanym poziomem funkcjonowania. Jak to sprawdzić? Wystarczy trochę uważnej obserwacji oraz zaaranżowania pewnych sytuacji i zabaw.

Już się uczę!

Rozwój poznawczy to sposób w jaki dziecko interpretuje, rozumie świat i działa w nim. Zawiera się w tym sposób, w jaki uczy się reagować na zabawki, zapamiętywać oraz rozumieć komunikaty innych osób, a nawet naśladować ich zachowania. Bardzo szybko uczy się, że określona pozycja i widok butelki oznacza karmienie, a spokojny głos mamy ukojenie lęków. Wtedy zaczyna wykonywać ruchy ssania, mimo że jeszcze nie otrzymał pokarmu.

Potrafi też uspokoić się, słuchając kojącej muzyki z karuzelki łóżeczkowej, a widok zawieszonych na niej zabawek ożywia go lub uspokaja. Dlatego trzeba je dobierać adekwatnie do potrzeb maluszka. Przed zasypianiem powinny być w pastelowych kolorach i poruszać się wolno. Jako pobudka sprawdzą się elementy w żywych i kontrastowych kolorach, np. w paski, groszki i szachownice. Należy stwarzać dziecku okazje do patrzenia na przedmioty w jego otoczeniu, zmieniając jego pozycję i położenie w łóżeczku (kiedy jest w stanie czuwania). Dzięki temu może widzieć ludzi, zabawki, kolorowe obiekty, obrazki i wydarzenia w otoczeniu. Ważny jest kolor, kontrast, dystans obiektów oraz oświetlenie otoczenia. W ten sposób dziecko uczy się celowego patrzenia i uważnego obserwowania otoczenia w okresach czuwania.

Otoczenie dziecka to również dźwięki, których rodzaj i natężenie należy dostosować do potrzeb dziecka. Będzie wdzięczne za możliwość słuchania dźwięków pochodzących z różnych źródeł, np. muzyki, piszczących zabawek, dzwoneczków, grzechotek, szeleszczącego papieru. Koniecznie trzeba ocenić intensywność, dystans i rodzaj dźwięków preferowanych przez dziecko. Dzięki temu maluch nauczy się różnicować swoje reakcje (ożywienie, pobudzenie) w zależności od rodzaju bodźca słuchowego, a rodzic odpowiednio dobierając „podkład muzyczny” może go szybciej uspokoić lub zachęcić do zabawy.

Kto mi pomoże?!

Maluszek potrafi też skutecznie „rozwiązywać problemy”, czyli np. zaalarmować, że potrzebuje pomocy, zmiany pieluszki, nakarmienia lub przytulenia. Zachętą do rozwijania tych umiejętności jest pokazywanie dziecku jego skuteczności. Dlatego pomocne jest uważne obserwowanie dziecka w celu rozpoznawania jego sygnałów, np. rodzaju płaczu, nasilenia ruchów rączek, intensywności ssania piąstek. Po znalezieniu przyczyny jego niezadowolenia (np. głód, ból, mokra pielucha) należy reagować adekwatnie do niej. Jeżeli przyczyna jest trudna do ustalenia, należy uspokajać dziecko stosując różne działania stopniowo. Dobrze zacząć od swojego głosu, bo czułe przemawianie do niego pomaga w sytuacji nudy lub strachu. Dopiero jeśli to nie jest skuteczne, należy skorzystać z dotyku, przytulenia lub bujania.

Gwałtowne reakcje rodzica często nasilają niezadowolenie dziecka, bo jest ono rozbudzane i aktywizowane, gdy potrzebuje wyciszenia i utulenia. Wtedy płacze ze zmęczenia i zniechęca się do aktywności, które narażają go na dodatkowy stres i dyskomfort. Trafność reakcji rodzica wzmacnia natomiast wczesną gotowość do komunikacji ze strony dziecka, zachęca go do bogatej i zróżnicowanej ekspresji, w tym również wokalnej. Stosując taką strategię przez kilka tygodni rodzice z zadziwieniem zauważą, jak sprawny, wyrazisty i konkretny jest niemowlak w rozmowie z nimi.

Lubię kontakt!

Rozwój społeczny w okresie noworodkowym i niemowlęcym to rozwój przywiązania i różnych form interakcji z innymi, ale też stopniowego uniezależniania się, które w przyszłości rozwinie się w samodzielną zabawę. Pierwszym i bardzo ważnym elementem stymulacji rozwoju społecznego jest bliski kontakt z dzieckiem, również fizyczny, taki jak przytulanie, dotykanie, masaż, głaskanie, etc. podczas codziennych czynności pielęgnacyjnych. Daje to dziecku poczucie bezpieczeństwa oraz podstawy do budowania bliskich relacji z osobami znaczącymi.

Sprawdzając gotowość maluszka do kontaktu z innymi oraz rozwijając tę umiejętność, należy jak najczęściej korzystać z pozycji „twarzą w twarz”. Dobrze jest wzmacniać ją przez kontakt wzrokowy, mówienie do dziecka, uśmiech, etc. Zachęca to dziecko do interakcji z osobą znaczącą, w tym kontaktu wzrokowego, co jest podstawą rozwoju bardziej złożonych interakcji społecznych w przyszłości.

Szczególnym doświadczeniem emocjonalnym jest odwzajemnienie uśmiechu. Odczuwając błogość i zadowolenie niemowlaki często się uśmiechają, nawet przez sen. Czymś innym są natomiast tzw. „uśmiechy społeczne”, czyli adresowane do konkretnej osoby. Zachęcanie dziecka do takich promienistych grymasów w stronę bliskich osób to ważne zadanie rodziców. W ten sposób dziecko uczy się uśmiechać z prawdziwie społeczną intencją, co jest podstawą budowania relacji z innymi.

Najważniejsze zalecenie w tym kontekście, które ma wręcz formę apelu brzmi: Drogi Rodzicu, mów do dziecka i obserwuj jego reakcje. Często mów do dziecka, kiedy jest ono ożywione. Pozwól mu w trakcie obserwować Twoją twarz. Rób przerwy pomiędzy jednym zdaniem a drugim, pozwalające mu zareagować (np. uśmiechem). Dzięki temu dziecko uczy się odpowiadać na głos poprzez grymas zadowolenia na twarzy, poruszanie rączkami, celowe patrzenie na twarz mówiącego i ogólne ożywienie. Koniecznie nagradzaj również i wzmacniaj pierwsze dźwięki mowy (wokalizacje, gaworzenia) dziecka poprzez uśmiech, mówienie do niego lub imitację wydawanych przez nie dźwięków. Dzięki temu wzmacniasz wczesną gotowość niemowlaka do komunikacji i zachęcasz go do bogatej i zróżnicowanej ekspresji, a w przyszłości bogatych wypowiedzi.

Ja sam!

Termin „umiejętność samoobsługi” wydaje się zupełnie nie pasować do zależnego od opieki rodziców niemowlaka. A mimo to jest w pełni trafny! Jest to sposób, w jaki dziecko uczy się jeść, ustalać wzór zasypiania, współpracować przy ubieraniu, etc. W późniejszym okresie umiejętność ta obejmuje również samodzielne jedzenie, trening toaletowy, ubieranie się, etc.

Zadbanie o efektywną technikę karmienia, między innymi poprzez wzmacnianie odruchu ssania-połykania u dziecka, to nie tylko błogi spokój dla mamy, ale też pierwsza zachęta do samodzielności dla maluszka.

Pomaga mu to nauczyć się koordynacji ssania, połykania i oddychania podczas karmienia, a to proces opanowywania ważnej sprawności. Jeśli pojawiają się problemy z karmieniem, nie należy zwlekać z poproszeniem o pomoc położnej, pedagoga laktacyjnego lub psychologa, specjalizującego się w zaburzeniach karmienia u dzieci. Podobnie ustalenie względnie stałego i korzystnego dla niemowlaka oraz rodziców wieczornego rytuału zasypiania to kamień milowy w pielęgnacji dziecka i rozwoju jego umiejętności radzenia sobie.

Istnieje wiele metod pomagających niemowlakowi w zaśnięciu. Wybierając najlepsze dla swojej rodziny należy pamiętać, że kluczowa w zasypianiu jest faza senności. Dzięki niej dziecko płynnie przechodzi od aktywności do snu, a nie nagle zasypia ze zmęczenia, co jest przykrym doznaniem dla delikatnego maluszka. Poza tym jest to moment, gdy maluch sam decyduje, czy ma ochotę na wtulenie się w ciało rodzica, czy raczej potrzebuje słuchać jego kojącego głosu. To są już pierwsze niezależne i poważne decyzje życiowe na miarę niemowlaka.

Kąpiel i przebieranie mogą być radosnym wspólnym doświadczeniem rodzica i dziecka albo terenem ciężkich zmagań. Zależy to od tego, czy rodzic dobrze interpretuje stan czuwania i poziom aktywności dziecka. Najlepszy moment na te absorbujące, a czasem nawet wyczerpujące dla niemowlaka zajęcia, to stan aktywnego czuwania. Próby robienia tego w fazie spokojnego czuwania, a tym bardziej senności to prowokowanie problemów. Pomocne jest oczywiście uważne obserwowanie zachowania dziecka, żeby dowiedzieć się, jakie elementy tych czynności są dla niego przyjemne, a które przykre. Warto pamiętać, że już niemowlaki potrafią wspaniale wyrażać to bez słów, samym swoim zachowaniem.

Sprawdzanie umiejętności maluszka to absolutnie wyjątkowy rodzaj testu. Jego istotą nie jest, jak w przypadku innych egzaminów, trafność i rzetelność, ale docenienie potencjału dziecka, który jest skryty i nieoczywisty dla nieprzygotowanego obserwatora. Natomiast dla rodzica wrażliwego na wszystkie, nawet subtelne zachowania dziecka to skarbnica wiedzy, a jednocześnie wyjątkowa okazja do rozwijania tych talentów i zdolności.

Ten test sprawdzający umiejętności maluszka jest wyjątkowy jeszcze pod innym względem. To jedyny egzamin w życiu, który jest przyjemny zarówno dla ucznia, jak i dla nauczyciela. Wzmacnia również więź między stronami, poprzez współpracę i partnerstwo. Może być wspaniałą wspólną zabawą, pełną czułych interakcji, ciekawych odkryć i szczerych zachwytów. Warto więc go przeprowadzać każdego dnia.